ยอดผักหวานสีเขียวอ่อนเจือเหลืองเวลาถูกแสงแดดส่องผ่านจะมีสีทองสวย ผักหวานป่า หรือที่มีชื่อทางวิทยาศาสตร์คือ Melientha suavis Pierre เป็นพืชในวงศ์ Opiliaceae มีลักษณะเป็นไม้ยืนต้น อายุยืน ขนาดกลางต้นที่โตเต็มที่อาจสูงถึง 13 เมดรที่พบโดยทั่วไปมักมีลักษณะเป็นไม้ยืนต้นขนาดเล็ก หรือเป็นไม้พุ่ม เนื่องจากมีการหักกิ่งเด็ดยอดเพื่อกระตุ้นให้เกิดกิ่งและยอดอ่อนซึ่งเป็นส่วนที่ใช้บริโภค โดยใบมีลักษณะเป็นใบเดี่ยวเรียงสลับกัน ใบอ่อนมีสีเขียวปนเหลือง รูปร่างแคบรี ปลายใบแหลม ใบแก่เต็มที่มีลักษณะคล้ายรูปไข่และสีเขียวเข้ม ช่อดอกของผักหวานป่าคล้ายกับช่อดอกมะม่วงหรือลำไย ผลของต้นเป็นผลเดี่ยวและติดกันเป็นพวงเหมือนมะไฟ เมื่อผลแก่เต็มที่จะมีสีเหลืองอมส้ม ทั้งนี้ ส่วนของต้นที่คนมักนิยมนำมารับประทาน ได้แก่ ส่วนของยอด ใบอ่อนและช่อผลอ่อน ๆ ส่วนผลที่แก่เต็มที่นั้นก็สามารถนำเมล็ดมารับประทานได้เหมือนเมล็ดขนุน
ผักหวานป่า กับ ผักหวานบ้าน แม้จะขึ้นชื่อว่าเป็นผักหวานเหมือนกัน แต่ทั้งผักหวานป่าและผักหวานบ้านก็มีความแตกต่างที่แยกกันได้อย่างชัดเจน ทั้งลักษณะทางพฤกษศาสตร์ ที่ผักหวานป่าจะเป็นพืชยืนต้นขนาดกลาง ใบมีลักษณะเป็นใบเดี่ยวรูปไข่หรือรูปรี สีของใบเขียวเข้ม ผลกลมรี ผลแก่ของผักหวานอาจลอกเนื้อทิ้ง นำเมล็ดไปต้มรับประทานได้เช่นเดียวกับเมล็ดขนุน มีรสหวานมันเห็นอย่างนี้แล้ว คงต้องให้ผักหวานป่าเป็นอีกหนึ่งเมนูเพื่อสุขภาพสำหรับหลายๆคน ส่วนผักหวานบ้านเป็นพุ่มไม้ยืนต้นขนาดเล็ก มีใบเรียวแหลม ด้านบนของใบจะเป็นสีเขียว ส่วนด้านล่างจะเป็นสีเขียวอ่อน และผลของผักหวานบ้านจะกลมกว่า
นอกจากนี้ฤดูเก็บเกี่ยวของผักหวานทั้ง 2 ชนิดก็ยังแตกต่างกันอีกด้วย โดยผักหวานบ้านสามารถเก็บเกี่ยวได้ตลอดทั้งปี ไม่เหมือนกับผักหวานป่าที่เก็บได้แค่ช่วงปลายฤดูหนาวถึงต้นฤดูฝนเท่านั้น ประโยชน์และคุณค่าทางโภชนาการของผักหวานทั้ง 2 ชนิดคล้ายคลึงกัน จัดเป็นผักที่มีคุณค่าทางโภชนาการสูง เป็นแหล่งของโปรตีน วิตามินซีบีตา-แคโรทีนซึ่งช่วยในการมองเห็น บำรุงสายตา เป็นสารต้านอนุมูลอิสระ มีแคลเซียม และฟอสฟอรัสสูง ช่วยบำรุงกระดูกและฟันให้แข็งแรง และมีใยอาหารช่วยในการขับถ่าย
สรรพคุณของผักหวานป่า
ผักหวานป่าเป็นเครื่องยาไทยจำพวกผัก จะใช้ส่วนรากมาทำยา รากมีรสเย็น สรรพคุณ แก้ไข้ แก้ดีพิการ แก้เชื่อมมัว แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้กระสับกระส่าย พบว่าผักหวานป่าจัดเป็นทั้งอาหารและยาประจำฤดูร้อน แก้อาการของธาตุไฟได้ตามแพทย์แผนไทย ส่วนยอดนิยมนำมาปรุงอาหาร มีรสหวานกรอบ ช่วยแก้ร้อนในกระหายน้ำ และระบายความร้อนหรือใช้ปรุงเป็นยาเขียวเพื่อลดไข้ ลดความร้อน ปัจจุบันพบว่ามีการนำมาพัฒนาแปรรูปด้วยการทำแห้ง (dehydration) เป็นชาผักหวานป่า เป็นเครื่องดื่ม ชาสมุนไพร
ส่วนยอด และใบอ่อน และช่อผลอ่อน ของผักหวานทั้งสองชนิด มีรสชาติหวาน กรอบ อร่อยนำมาปรุงอาหารได้หลายชนิด เช่น ต้มจิ้มน้ำพริกหรือแจ่ว ผัด อ่อม แกงใส่หน่อไม้ หรือแกงเปรอะ แกงเห็ด แกงเลียง แกงจืด ผัดผัก ยำผัก โดยเฉพาะแถวทางภาคอีสานและภาคเหนือนั้น จะนิยมแกงผักหวานป่าใส่ไข่มดแดง แกงใส่ปลาแห้ง
ดังนั้น ไม่ว่าจะเป็นผักหวานป่า หรือผักหวานบ้าน ก็เป็นผักที่บริโภคได้อย่างปลอดภัย
