“ เรื่อง ปฏิจจสมุปบาท กับเรื่อง อริยสัจ น่ะมันเรื่องเดียวกัน ความทุกข์เป็นอย่างนี้ คือไม่น่าปรารถนา อริยสัจก็บอกสั้นๆว่ามันเกิดมาจาก “ตัณหา” แต่ถ้าจะต่อให้ถูกต้อง มันเกิดมาจากกระแสปฏิจจสมุปบาทฝ่ายผิดฝ่ายโง่ มันมีตัณหารวมอยู่ในกระแสนั้นด้วย เมื่อตะกี้ก็พูดแล้ว มีอายตนะ มีวิญญาณ มีผัสสะ มีเวทนา มีตัณหา แล้วจึงมีอุปาทาน มีภพ มีชาติ มันมีตัณหาอยู่เป็นแกนกลางของปฏิจจสมุปบาท
ฉะนั้น อริยสัจ ในส่วนทุกข์กับสมุทัย ก็คือ ปฏิจจสมุปบาท ฝ่ายสมุทยวาร เต็ม เต็มที่, อริยสัจฝ่ายดับทุกข์ ทุกข์กับนิโรธ ก็คือ ปฏิจจสมุปบาท ฝ่ายนิโรธวาร เต็มที่ มีสติคุมอายตนะ มีวิญญาณฉลาด มีผัสสะฉลาด มีเวทนาฉลาด แล้วก็ไม่เกิดตัณหา ไม่เกิดทุกข์ ฝ่ายนี้เรียก ฝ่ายดับทุกข์
ชีวิตเป็นเพียง “กระแสแห่งปฏิจจสมุปบาท”
ที่นี้ ที่จะทําให้เป็นอย่างนั้นได้น่ะ ทําอย่างไร ก็ตอบสั้นๆนี้ ก็ด้วยสติ สัมปชัญญะ ถ้าตอบให้ยาวก็ตอบว่ามี อริยมรรคมีองค์ ๘ มรรคมีองค์ ๘ รวมสติ สัมปชัญญะ ปัญญา สมาธิ อยู่ที่นั่น ก็เรื่องเดียวกันแท้ แต่ว่าพูดกันคนละแง่ พูดกันคนละฝ่าย เพื่อให้มันเข้าใจง่ายไปตามกรณีที่จะต้องพูด ฉะนั้น การรู้เรื่อง ปฏิจจสมุปบาท ก็คือการรู้เรื่องอริยสัจ ฉะนั้นขอให้มองเห็นความสําคัญของเรื่องปฏิจจสมุปบาท เรื่องเต็ม เรียกเต็มที่ว่า “อิทัปปัจยตาปฏิจจสมุปบาท”
ไม่เคยมีใครสอนเรื่องนี้แม้ในอินเดีย เขาสอนกันอย่างอื่น ความทุกข์เกิดจากอย่างอื่น เกิดจากพระเป็นเจ้า เกิดจากอะไรก็ไม่รู้ ตามใจเขา แต่ว่าพระพุทธเจ้าท่านสอนเรื่องความทุกข์มันเกิดมาจากอวิชชา ในกระแสแห่งปฏิจจสมุปบาท กําจัดอวิชชาเสีย กระแสปฏิจจสมุปบาทฝ่ายที่จะเกิดทุกข์มันก็เป็นไปไม่ได้ มันกลับเกิดฝ่ายที่เป็นวิชชา เป็นความถูกต้อง แล้วมันก็ดับทุกข์ขึ้นมาแทน”
พุทธทาสภิกขุ
ที่มา : ธรรมบรรยายหัวข้อเรื่อง “ปฏิจจสมุปบาทที่ควรศึกษา” บรรยายเมื่อวันที่ ๒๐ สิงหาคม ๒๕๓๔
