ฤาษี ตามความหมายในพจนานุกรม หมายถึงผู้หลีกเร้น ไปสู่สถานที่อันสงบระงับ อันมิได้ความวุ่นวายเข้ามาก่อกวน (อีกนัยหนึ่ง เรียกว่า ผู้อยู่อย่างสันโดษ)
แม้คำว่า “ฤาษี” เป็นคำที่คุ้นหู้คนไทยมาตั้งแต่สมัยโบราณแล้ว แต่เราก็รู้เรื่องราวจริงๆเกี่ยวกับฤาษีน้อยมาก โดยส่วนใหญ่จะเป็นข้อมูลที่เชื่อมโยงกับคัมภีร์พระเวทของศาสนาพรามณ์ มีผู้เล่าขานสืบต่อกันมาเรื่อยๆ จนผนวกเข้ากับคติความเชื่อของคนแต่ละกลุ่ม และกลายเป็นเรื่องมากมายเกี่ยวกับพระฤาษี ผู้มีอิทธิฤทธิ์ต่างๆกันไป
ฤาษี เป็นนักบวชที่บำเพ็ญตบะอยู่ตามป่าเขา ที่สงบวิเวก ไม่ทราบว่าเกิดขึ้นครั้งแรกเมื่อใด แต่มีมาตั้งแต่ก่อนสมัยพุทธกาลแล้ว โดยเชื่อว่าผู้เขียนพระคัมภีร์พระเวทก็คือเหล่าฤาษีนั่นเอง และกลายมาเป็นผู้มีบทบาทสำคัญในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู โดยสอนคัมภีร์พระเวท วิชาความรู้ แก่คนทั่วไปรวมถึงเหล่ากษัตริย์ผู้ครองนครต่างๆ ตลอดจนประกอบพิธีกรรมต่างๆ สถานะของฤาษีนั้นจัดอยู่ในวรรณะพราหมณ์ เป็นผู้ที่ทุกชนชั้นให้ความเคารพยำเกรงในฐานะนักบวช ฤาษีสามารถให้โทษแก่ใครก็ตามโดยการสาปแช่ง ซึ่งการสาปแช่งของฤาษีนั้นแม้แต่เทวดาก็หนีไม่พ้น ตัวอย่างเช่น การสาปแช่งพระอินทร์ของฤาษีทุรวาส ที่ให้ผลทำให้เทวดารบแพ้อสูรอยู่บ่อยๆ
อิทธิฤทธิ์ของฤาษีนั้น มาจากการบำเพ็ญตบะอย่างแรงกล้า บางตำราว่ากันเป็นร้อยปีก็มี ส่วนฤทธิ์ของแต่ละตนก็จะต่างๆกัน เช่น เหาะเหินเดินอากาศ หูทิพย์ ตาทิพย์ หยั่งรู้อนาคต วาจาสิทธิ์ ฯลฯ
ฤาษีมีบทบาทสำคัญในวรรณกรรมไทยหลายเรื่อง เช่น รามเกียรติ์ พระอภัยมณี หลวิชัย-คาวี อิเหนา ฯลฯ โดยเป็นพระอาจารย์ผู้มีผู้มีอิทธิฤทธิ์ ประสิทธิ์ประสาทสรรพวิชาให้ตัวละครต่างๆ หรือแม้กระทั่งตัวละครไปบวชเป็นฤาษีอยู่ในป่าก็มี เห็นได้ชัดว่าวรรณกรรมเหล่านี้ได้เขียนจากคติศาสนาพราหมณ์
ตำนานเกี่ยวกับพระฤาษีนั้นมีมากมาย เช่น ตำนานการสร้างฤาษีของพระพรหม ตำนานฤาษี 108 ตน ตำนานเทพนพเคราะห์ ตลอดจนตำนานการสร้างสรรค์ศาสตร์วิชาต่างๆ โดยในแต่ละศาสตร์จะมีฤาษีเป็นพระอาจารย์ที่เคารพบูชาตามความเชื่อ เช่น วิชานาฎศิลป์ มีพระภรตมุนี วิชาดุริยางค์ มีพระฤาษีนารอด การแพทย์ มีฤาษีชีวกโกมารภัจจ์ ฯลฯ ส่วนในทางอิทธิฤทธิ์ก็มีการเคารพบูชาฤาษีหลายตน เช่น ฤาษีตาไฟ ฤาษีกไลยโกฎ ฤาษีตาวัว ฯลฯ
ในพุทธศาสนา ก็ได้กล่าวถึงฤาษีอยู่บ่อยครั้ง จากพุทธประวัติ ก่อนพระพุทธเจ้าจะตรัสรู้ ก็เคยเป็นฤาษีมาก่อน และสาวกของพระองค์เช่น ปัญจวคีย์ ก็เคยเป็นฤาษีเช่นกัน และเรื่องอดีตชาติของพระสมณโคดม ท่เคยเสวยพระชาติเป็นสุเมธดาบส ที่ได้รับพุทธพยากรณ์จากพระทีปังกรพุทธเจ้าว่าจะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าองค์ต่อไป นอกจากนันยังมีตำนานเกี่ยวกับฤาษีในทศชาติชาดก เช่น สุทัศน์ดาบส (จากพระภูริทัต) “นารทดาบส และมิคาชินดาบส (จากเรื่องพระมหาชนก) พระนารทฤาษี (จากนารทชาดก) ฯลฯ
ในศาสนาอื่นๆก็มีนักบวชทีเทียบได้กับฤาษีเหมือนกัน เช่น ลัทธิเต๋า ก็คือ “เซียน” ที่บำเพ็ญพรตจนมีอิทธิฤทธิ์ต่างๆ เซียนที่มีชื่อเสียงคือ กลุ่มเซียนทั้งแปด ที่มีปรากฏมากมายในศิลปะจีนนั่นเอง
cr: Kennie Gallery ต้นฉบับ ► เล่าเรื่องหุ่นไทย “พ่อแก่-ครูฤาษี” / ขอบคุณเจ้าของภาพ
